Te Kete Ipurangi Navigation:

Te Kete Ipurangi
Communities
Schools

Te Kete Ipurangi user options:


Tirohia mā te reo: Māori Ingarihi

Harakeke 3

Te ngohe: Ka pēhea te harakeke e whai oranga ai? – Te taumata 4

Te whāinga paetae: Te aka

4.1 Ka āhukahuka ki ngā tukanga koiora kei ngā rauropi katoa, me te mōhio anō he rerekē aua tukanga i ngā momo rerekē. Te Marautanga o Aotearoa (wh. 101) te ao tūroa, te rauropi. 

Te putanga ako

Ka taea e au:

  • te tautohu i ngā hanganga o te harakeke e kawe ana i ētahi tukanga koiora
  • te tautohu i ngā pūtau kei te whā harakeke e kawe ana i ētahi tukanga koiora.
Ngā paearu angitu Aromatawai whaiaro Aromatawai ā-hoa Aromatawai ā-kaiako
Tino pai He pai Āhua pai Tino pai He pai Āhua pai Tino pai He pai Āhua pai
Ka taea e au te tautohu i ngā hanganga o te harakeke e kawe ana i ngā tukanga koiora.                  
Ka taea e au te tautohu i ngā pūtau i te whā harakeke e kawe ana i ngā tukanga koiora.                  

Ka whakamahi ngā mea oreore katoa i ngā tukanga maha kia whai oranga tonu, pēnei i:

  • te miti kai, te hanga kai rānei
  • te huri i ngā kai hei whakaputa pūngao
  • te tipu
  • te whakaputa uri
  • te whakaputa para kāore e hiahiatia ana
  • te aro ki te taiao
  • te neke. 

He mahi rerekē ā ngā wāhanga rerekē o ngā tipu kia whai oranga tonu.

Whakamātauria tēnei ngohe kia kite he aha ngā mea e mōhio ana koe o nāianei ki ngā tipu.

Tauritea te rārangi o 'Te hanganga harakeke' ki te rārangi 'Te mahi a te hanganga':

Te hanganga harakeke

Te mahi a te hanganga

Te akaaka Ka tuku i te hau kia uru ki roto i te whā me ngā haurehu para kia puta atu i te whā
Te moka akaaka Ka hanga kai mā te tipu mā te whakamahi i te hauhā, te wai, me te mārama o te rā
Te whā Ka ārai i te tauraki haere o te whā
Te kakau Ka tautoko i te whā
Te rito He kēhi ka huaki ina rite ngā kākano mō te tuku
Te pūhui hua Ka pihi mai te pihinga i tēnei pūwāhi
Te puāwai Te wāhi whakaputa uri
He rua meroiti kei ngā whā He tauranga mā te tipu, ka miti i te wai
Te para (te paparanga wākihi o te whā) He pūtau motuhake kei roto ka rongo i te tō ā-papa me te haukū
Te muka Ka pupuri matika i te puāwai mō te haenga
Te hae kei roto i ngā puāwai He reka ki te manu me te pī
Te waihonga kei roto i ngā puāwai He paura matarehu e whakaputaina ana e ētahi tipu ina whakaputa uri

Ka kitea he mōhiohio anō mō te whā harakeke mā te pāwhiri i te karu whārahi kei raro. 

He kēhi ka huaki ina rite ngā kākano mō te tuku. Te wāhi whakaputa uri.   Ka pupuri matika i te puāwai mō te haenga. Ka hanga kai mā te tipu mā te whakamahi i te hauhā, te wai, me te mārama o te rā.   Ka pihi mai te pihinga i tēnei pūwāhi. Te akaaka: Ka punga i te tipu, ka miti te wai. He pūtau motuhake kei roto ka rongo i (aro ki) te tō ā-papa me te haukū
Diagram 4 - Cross section

Ka whakamahi ngā mea oreore katoa i ngā tukanga maha kia whai oranga tonu. Titiro ki tō ripanga o ngā hanganga harakeke me ngā mahi a tēnā me tēnā, ka whakamahi i tēnei mōhiohio ki te tapa i ngā hanganga harakeke kei te ripanga i raro nei:

Te tukanga ora

Te hanganga harakeke

Te hanga kai  
Te huri i ngā kai hei whakaputa pūngao  
Te tipu  
Te whakaputa uri  
Te whakaputa para kāore e hiahiatia ana  
Te aro ki te taiao  
Te neke  

Mā ngā kaiako

Anei ngā whakamāramatanga tika mō te mahi o ia hanganga harakeke:

Te hanganga harakeke

Te mahi a te hanganga

Te akaaka He tauranga mā te tipu, ka miti i te wai
Te moka akaaka He pūtau motuhake kei roto ka rongo i (aro ki) te tō ā-papa me te haukū
Te whā Ka hanga kai mā te tipu mā te whakamahi i te hauhā, te wai, me te mārama o te rā
Te kakau Ka pupuri matika i te puāwai mō te haenga
Te rito Ka pihi mai te pihinga i tēnei pūwāhi
Te pūhui hua He kēhi ka huaki ina rite ngā kākano mō te tuku
Te puāwai Te wāhi whakaputa uri
He rua meroiti kei ngā whā Ka tuku i te hau kia uru ki roto i te whā me ngā haurehu para kia puta atu i te whā
Te para (te paparanga wākihi o te rau) Ka ārai i te tauraki haere o te whā
Te muka Ka tautoko i te whā
Te hae kei roto i ngā puāwai He paura matarehu e whakaputaina ana e ētahi tipu ina whakaputa uri
Te waihonga kei roto i ngā puāwai He reka ki te manu me te pī

Ko ngā hanganga tika mō te tukanga ora ko:

 Te tukanga ora

Te hanganga harakeke

Te hanga kai Te whā (ka hanga kai mā te tipu mā te whakamahi i te hauhā, te wai, me te mārama o te rā)
Te huri i ngā kai hei whakaputa pūngao Ngā wāhanga katoa o te tipu (kei te hiahia pūngao ngā wāhanga oreore katoa o te tipu, o te kararehe rānei)
Te tipu Te rito me te moka akaaka (ka puta mai te tipu hou i tēnei pūwāhi)
Te whakaputa uri Te puāwai (te wāhi whakaputa uri)
Te whakaputa para kāore e hiahiatia ana Ngā rua meroiti i roto i te whā (ka tuku i te hau kia uru ki roto i te whā me ngā haurehu para kia puta atu i te whā)
Te aro ki te taiao Te moka akaaka (he pūtau motuhake kei roto ka aro ki te tō ā-papa me te haukū)
Te neke Te pūhui hua (he kēhi ka huaki ina rite ngā kākano mō te tuku)

Hoki ake ki runga ^