Ko te pikopiko, te mouku, mauku
Ko te ingoa pūtaiao o te pikopiko ko Polystichum richardii, ā, ko te ingoa pūtaiao o te mouku/mauku/manamana ko Asplinieum bulbiferum. E rua ēnei o ngā rauaruhe e whitu e taea te kai, arā, me kī ko ngā rau.
Ko ngā rauaruhe o Aotearoa he pūtake o te mate pukupuku, ā, he tino paitini. E 312 ngā momo rauaruhe kua tautohua. Ko te wāhanga i kainga ai, ko ngā rau pikopiko hou, ā, i te nuinga o te wā, i kainga i te wā i katohia, paku nui mai rānei.
Heoi anō, ko ngā pikopiko he pārekareka ki te kai, ā, ko te tohu i ēnei taonga i te wā e pakupaku ana, ā, i te wā kāre he kai kē atu, i noho he taonga hokohoko nui mā aua iwi i noho tohunga ki te tohu i tēnei kai. Ko te mouku i noho ki rō oko tahā iti me te karengo, ā, i wātea noa mai i te hiahia o te tohunga i noho kaiponu i te kaha huna o te tukanga tohu i te mouku. I tohua te mouku hei rongoā, mō te wā ngau puku, ā, i noho hei taonga māpuna.
Ko ngā huruhuru i waruhia me te kotahitanga o te horopito me te hua miro. Ko te hua o te miro i kaingākaunuitia hei whakatata mai i te kererū, ā, ko te whakamahi mō te wawaru me ngā moka aruhe he tohu ohanga o te pīkara. Ko te hua miro i wātea noa mai i ngā hōtoke anake, nā, i ētahi wā anō, ka whakamahia ko te hua tutu. Kātahi ka tāpiritia atu te karengo i waruhia me te paku wai, ā, ka whakawhenumia hei hanga wai periperi mouku.
Ko ngā rau o te pikopiko he āhua 20–80 cm te roa, ā, e kitea ana i ngā wāhi taha moana me ngā ngahere hakahaka. Ko ngā pihi e tōmua piri ana e kainga ana, ehara ko ngā tipu pakeke.
Ko ngā rau o te mauku/mouku/manamana he āhua 20–150 cm te roa. Kitea ai ngā tipu i ngā ngāherehere o raro iho. Ko ngā tipu pūhou te wāhi e taea te kai, ā, i te nuinga o te wā, ka kohikohia mai i te wāhi i ngahoro ki runga i te oneone. Mēnā ka waiho noatia, ka whai aka, ā, ka tīmata te tipu o te tipu hou.
Te horopito
Ko te ingoa pūtaiao o te horopito ko Pseudowintera colorata. He rākau paku ka tipu ki te waru mita pea. I Te Taitokerau i tipu tēnei ki roto i ngā ngahere ā-maunga. I Te Waipounamu ka tipu i te tahatai. Ko tōna ake tāwara hei kai, he hā āhua kakati nei.
Te miro
Ko te miro he rākau ngahere he 25 mita te teitei. He mania, he kiwikiwi te kiri. Ko ngā hanga o te rau he toro māripi, ā, he whāiti. Ko ngā hua, he pūwhero, he poroporo nei te tae, ā, ko te kiko o roto ka kainga, he whai kākano mārō. Ko te kiri he paitini, ā, ko te kiko noa iho o roto e kainga ana.
Te tutu
Ko te ingoa pūtaiao o te tutu ko Coriaria arborea. He rākau ka tipu ki te waru mita te teitei, ā, ko ngā rau he 3–10 cm te roa. Ko ngā hua he poroporo pōuri, ā, ko tōna āhua ake he putiputi iti, ka tautau ā-kāhui mai, e 30 cm te roa. Ko ia putiputi e rima ōna puapua e karapoti ana i te kākano. Ko te wāhi anake ka taea te kai, ko ngā puapua o te putiputi me te mākūkū kei roto i ngā puapua. Ko te whakawehenga o te kākano iti mai i te hua i tarea mā te whakapēpē i ngā putiputi ki tētahi tātari rauiti.
Hei mahi
Tūhuratia ngā whakamahinga o ēnei tūmomo kai i ēnei rā, pērā i tā Charles Royal whakamahi me tā Tōku Foods.